تجزیه و تحلیل معماری دوره اول استقرار نوسنگی پیش از سفال تل آتشی در جنوب شرق ایران

در راستای مطالعات دوره نوسنگی در ایران، سهم جنوب شرق ایران از این مطالعات بسیار ناچیز بوده است. وجود شرایط ناپایدار محیطی، اقلیم نامساعد، عدم توسعه یافتگی منطقه و دورافتادگی آن از مراکز جغرافیایی- فرهنگی مطرح در تحولات دوره نوسنگی موجب نادیده گرفته شدن جنوب شرق ایران در فرآیند مطالعات این دوره شده است. از سویی دیگر تأکید نظریه ها و فرضیات دوره نوسنگی بر غرب خاورمیانه (هلال حاصلخیزی) به عنوان خاستگاه نوسنگی شدن نیز موجب نادیده گرفته شدن منطقه در مطالعات دوره نوسنگی شده است. اما شناسایی تل آتشی با وسعتی به مساحت 7/5 هکتار به عنوان محوطه ای از دوره نوسنگی پیش از سفال نشان داد که این منطقه بر خلاف بافتار کنونی آن دارای شرایط مساعدی جهت شکل گیری استقرارهای دوره نوسنگی بوده است. این محوطه در 35 کیلومتری شرق بم در بخش دارستان واقع شده است و به عنوان نخستین محوطه لایه نگاری شده از دوران نوسنگی پیش از سفال در جنوب شرق ایران محسوب می شود. اهمیت این محوطه گذشته از وسعت آن در ساختارهای معماری شناسایی شده از آن است که طی فرایند لایه نگاری تل آتشی بدست آمده است. پژوهش حاضر به منظور شناخت و درک بهتر معماری دوره اول تل آتشی به بررسی معماری این محوطه در توالی مراحل مختلف آن می پردازد. با توجه به ناشناخته بودن محوطه و بافتار آن سوألات و فرضیات این پژوهش در راستای مطالعه ای درون نگر و با هدف شناخت روند تغییرات و تحولات معماری و تعیین وضعیت استقرار در مراحل مختلف دوره اول تل آتشی تنظیم شده است. در این راستا به نقش چشم انداز منطقه در معماری آن نیز پرداخته شده است. از فرایند انجام این طرح پژوهش نتایجی به شرح زیر حاصل شده است: معماری تل آتشی به عنوان محوطه ای از دوران نوسنگی پیش از سفال در مقایسه با سایر محوطه های این دوره بیانگر معماری فرهیخته ای است که نمود این فرهیختگی را می توان در تنوع مصالح، ساختارها،تکنیک ها، و فضاهای معماری آن مشاهده کرد. بررسی کمی و کیفی روند تغییرات در عناصر معماری تل آتشی بیانگر یک مرحله اوج(مراحل 5و6) و یک مرحله افول(مراحل 4-1) در معماری این محوطه است. افولی که در معماری این محوطه دیده می شود به نظر می رسد در ارتباط با تغییر شیوه سکونت در استقرار بوده است. به عبارت دیگر استقرار در مراحل پایانی دوره اول به دلایلی رو به فصلی شدن گذاشته که به تناسب آن معماری نیز به دلیل عدم استقرار دائم در محوطه رو به افول می گذارد. نمود تأثیر چشم انداز منطقه در معماری تل آتشی را می توان در نوع مصالح، ابعاد کوچک اتاق ها، تراکم و تنوع زیاد اجاق ها، ابعاد کوچک ورودی ها و جهت کلی شمال شرقی- جنوب غربی فضاها در توالی مراحل دوره اول آن می توان دید. تنها واحد قابل بازسازی در دوره نخست محوطه در مراحل 5 و6 دوره اول قابل شناسایی است که شامل یک اتاق به ابعاد تقریبی 5/1×3/2 متر مربع است که که در گوشه ای از آن اجاقی با سنگچینی در پیرامونش ساخته شده است. در بالای این اجاق ساختاری جهت کنترل و هدایت دود حاصل از اجاق به بیرون قرار داشته است. این فضا دارای دو نوع ورودی بوده است. یکی ورودی شامل ورودی اصلی است که در سقف قرار داشت که از طریق آن امکان دسترسی همزمان به دو فضا فراهم بوده است. ورودی نوع دوم یک ورودی های گرد داخلی است که امکان دسترسی به فضای صندوقچه ای بیرون اتاق را فراهم می آورده است. سقف این فضاها توسط نی و اندود کاهکل پوشانده می شده است.